O ROZTOCZU
Słowo „Roztocze” wywodzi się najprawdopodobniej z jego funkcji wododziałowej. W gwarze funkcjonują słowa: „roztocz”, „roztoka” rozumiane jako „rozlanie”, czy też „miejsce, gdzie rozchodzą się dwa potoki”. Inni sugerują powiązanie tej nazwy z pięknymi, szerokimi, „roztaczającymi się” wokoło krajobrazami. Roztocze to także porozcinany, „roztoczony”, pożłobiony teren. Nazwa ta po raz pierwszy zaistniała pod koniec XIX w. w pracach geografów galicyjskich.
POŁOŻENIE
Współcześnie określa się Roztocze jako pasmo wzgórz ciągnące się szerokim łukiem od Kraśnika poczynając, na płd.-wsch. aż do Lwowa. Wzgórza te stanowią wododział II rzędu pomiędzy zlewniami Wieprza, Bugu i Sanu oraz (w części płd.) europejski dział wodny I rzędu między zlewniami Morza Bałtyckiego (dorzecze Wisły) i Morza Czarnego (dorzecze Dniestru). Największą rzeką Roztocza jest Wieprz. Bierze on swój początek z Wieprzowego Jeziora pod Tomaszowem Lubelskim, a jego dopływy stanowią m.in. Por z Gorajce oraz Bystrzyca. Nieco mniejsza jest Tanew mająca swe źródła pod Narolem. Jej ważniejszymi dopływami są Jeleń, Sopot i Szum. Rzeki te charakteryzują się niskimi temperaturami wód, a to za sprawą silnego zasilania podziemnego. Omawiany region jest jednak generalnie ubogi w wody powierzchniowe, co związane jest z występowaniem lessów (część zachodnia) i piasków.
GLEBY I SKAŁY
Roztocze znajduje się w strefie zazębiania się obszaru występowania czarnoziemów z terenami o przewadze gleb brunatnych i bielicowych. Garb Roztocza budują skały górnokredowe piętra kampanu i mastrychtu, pod względem litologicznym są to opoki i opoki margliste, a w części płd. gezy. Utwory trzeciorzędowe reprezentują wapienie detryczne, litoamniowe i rafowe, oraz – głównie w dolinach – piaski i piaskowce. Ponad wierzchowiny wznoszą się wzgórza o charakterze ostańcowym. Zbudowane są one z kamieni mioceńskich, bardziej odpornych na wietrzenie od innych roztoczańskich skał. Natomiast spłaszczenia wierzchowinowe to pozostałości dawnej równiny, wydźwigniętej w trzeciorzędzie w górę, rozciętej obecnie malowniczymi dolinami.
OBSZAR
Szerokość roztoczańskiego wału wynosi od kilkunastu do około 25 km, a długość 180 km, z czego w obecnych granicach Polski znajduje się 110 km. Od płn. z Roztoczem graniczy Wyżyna Lubelska, głównie na obszarze jej części zwanej Padołem Zamojskim. Od płd. Kotlina Sandomierska, prawie w całości w jej części zwanej Równiną Biłgorajską (Puszczańską, stanowi ją kompleks leśny Puszczy Solskiej). Od wsch. Roztocze ogranicza Grzęda Sokalska (część Wyżyny Wołyńskiej), a także Równina Bełska (część Kotliny Pobuża, zwanej też Małym Polesiem).
WZNIESIENIA
Roztocze jest naturalnym przedłużeniem Wzniesień Urzędowskich, łączącym Wyżynę Lubelską z Podolem. Ponad otaczające krainy wznosi się minimalnie od kilkudziesięciu, maksymalnie do 150 metrów, przy czym wysokość wzgórz wzrasta w kierunku płd.-wsch. W okolicach Kraśnika wzniesienia osiągają tylko 300 m n.p.m. (Wapniana Góra), przy granicy Polski 390 m n.p.m. (Krągły Goraj, Wielki Dział), a w okolicach Lwowa (Wysoki Zamek, Czartowska Skała) nieznacznie przekraczają 400 m n.p.m. (w sprawie wysokości najwyższych roztoczańskich wzniesień – por. opis Krągłego Goraja).
PODZIAŁ
Roztocze dzieli się na trzy zróżnicowane mezoregiony: Roztocze Zachodnie, Środkowe i Wschodnie.